MOTIVACIONI

MOTIVACIONI

Ç’është motivacioni?

Për psikologjinë motivacioni është një temë qëndrore për shumë arsye. Njerëzit

angazhohen vazhdimisht në sjellje të qëllimshme dhe prapa këtyre sjelljeve janë motivet.

Konceptet motivacionale na mundësojnë të kuptojmë gjithë larminë e sjelljeve të një

individi apo të sjelljeve midis individëve.

Motivet nxisin dhe drejtojnë sjelljen e individit për arritjen e disa qëllimeve. Ekzistojnë

tre kategori kryesore motivesh: motivet biologjike, motivet stimuluese dhe motivet e

mësuara në shoqëri. Motivet biologjike si uria, etja, rregullimi i temperaturës dhe seksi

kanë një bazë të përcaktuar fiziologjike. Motivet stimuluese si stimulimi ndijor, kërkimi,

kurioziteti, kënaqsia nga marrdhëniet me të tjerët, kompetenca bëjnë që individët të

kërkojnë stimulim ndijor përmes bashkëveprimit me mjedisin. Këto motive janë të

brendshme dhe të pamësuara, por nuk duket se kanë një bazë fiziologjike. Motivet e

mësuara në shoqëri si suksesi, pushteti dhe atashimi përcaktohen kryesisht nga të

mësuarit dhe kanë në bazë përvoja sociale.

Sjellja e motivuar nis dhe vazhdon të drejtohet drejt një qëllimi. Ajo ndryshon në

intensitet dhe qëndrueshmëri. Në këtë mënyrë motivacioni mund të mendohet se është

forca që nis dhe drejton sjelljen, si dhe faktori që përcakton intensitetin dhe

qëndrueshmërinë e kësaj sjelljeje. P.sh: kur jemi të uritur nisim të kërkojmë ushqime, apo

kur jemi të mërzitur nisim të bëjmë ndonjë gjë për të hequr mërzinë. Këto veprime

nxitëse (inicuese) mund të komandohen e të urdhërohen nga brenda individit ose nga

mjedisi i jashtëm. P.sh: ne mund të jemi të uritur për shkak të nivelit të ulët të sheqerit në

gjak (brenda individit) ose sepse sapo kemi parë një ëmbëlsirë të mrekullueshme (jashtë

individit). Motivacioni e bën sjelljen tonë të jetë e drejtuar. P.sh: kur jemi të uritur, ne

kërkojmë ushqim dhe nuk kërkojmë të lexojmë gazetën.

Motivacioni përcakton intensitetin dhe qëndrueshmërinë e sjelljes tonë. Intensiteti ka të

bëjë me faktin sesa e fortë është sjellja. P.sh: ju mund të jeni pak i uritur dhe nëse keni

ushqim pranë do ta hani, por nëse nuk keni ushqim gati ju ndoshta do të kryeni një sjellje

tjetër. Nga ana tjetër nëse jeni tmerrësisht të uritur, ajo që ka më shumë mundësi të

ndodhë është që ju të angazhoheni në kërkim të ushqimit, duke bërë çmos për realizimin

e qëllimit. Shkalla e motivacionit që ne kemi do të ndikojë mbi qëndrueshmërinë. Disa

herë ne do të këmbëngulim për një kohë të gjatë për arritjen e qëllimit, ndërsa herë të

tjera do të heqim dorë (nuk do të jemi të qëndrueshëm) pas një përpjekjeje të shkurtër.

Motivacioni nuk vëzhgohet drejtëpërsëdrejti, por për të konkludohet pasi vëzhgohet

sjellja e subjekteve.

Teoritë për motivacionin.

Fakti që koncepti i motivacionit është shumë i ndërlikuar, ka bërë që të lindin shumë teori

për të shpjeguar atë. Pyetja kryesore është: Pse bëjmë atë që bëjmë? Ka disa teori që

përpiqen të shpjegojnë motivet e sjelljes sonë.

Teoritë biologjike.

Instinkti. Zoologët dhe psikologët e hershëm vunë re se disa sjellje të kafshëve dukeshin

stereotipike dhe universale. Pra, çdo antar i species kryente të njëjtin model sjelljeje. Këta

vëzhgues e përcaktuan instiktin si një sjellje të trashëguar nga gjithë antarët e species. Në

fillim të shekullit të kaluar teoria instinktive e dominoi psikologjinë. Kjo teori i sheh

instinktet më shumë si prirje për të vepruar në një mënyrë të dhënë sesa si reagime

absolute, reflekse apo si gjëra të mësuara. Në fakt ai mendonte se instinktet formonin

bazën mbi të cilën ne, duke përdorur përvojat, formojmë zakonet. Sipas James njerëzit i

kanë të gjitha instinktet e kafshëve më të ulta, plus një larmi instinktesh përjashtimisht

njerëzore. Disa nga instinktet që përmend James janë: kurioziteti, ndrojtja, modestia,

frika, humori, keqardhja, pastërtia, xhelozia, të qenit i shoqërueshëm dhe rivaliteti. Me

listën e instikteve James u përpoq të argumentonte se sjellja njerëzore kishte tek instinkti

bazën e vet biologjike.

Teoritë e hershme mbi instinktet nuk zgjatën shumë. Kuó argumentoi se ato sjellje që

konsideroheshin instinktive, ishin në të vërtetë të mësuara. Ai tregoi gjithashtu se

instinktet shkaktoheshin më tepër nga ngacmues mjedisorë sesa nga faktorë të brendshëm

të lindur. Tolman argumentoi gjithashtu se problemi më i madh me konceptin

motivacional të instinktit ishte se ai në fakt nuk e shpjegonte dot sjelljen, por vetëm sa e

përshkruante atë.

Sociobiologjia.

Pse do ti sakrifikonin prindërit jetët e tyre për të shpëtuar fëmijët? Pse të gjitha kulturat i

kanë detajuar ritualet martesore dhe kanë përcaktuar rregulla për afinitetet komplekse? A

ekziston ndonjë bazë evolucioniste për sjellje të tilla njerëzore si ndihmë, agresioni,

zgjedhja e partnerit seksual, sjellja prindërore apo ajo territoriale? Përgjigjen e këtyre

pyetjeve e jep sociobiologjia.

Sociobiologjia është studimi i bazës gjenetike të sjelljes sociale. Një koncept kyç në këtë

teori është se individi është i programuar gjenetikisht për tu sjellë në mënyrë të tillë që

gjenet e tij të trashëgohen në gjeneratën tjetër. Literatura për sjelljen e kafshëve është e

mbushur me vëzhgime të modeleve martesore të kthyera në rituale dhe me shfaqe të

agresivitetit territorial.

Sociobiologjia është kontradiktore sepse shpall se bazë gjenetike ka jo vetëm biologjia

njerëzore por edhe sjellja sociale e tyre. Përderisa transmetimi i geneve nga një brez në

tjetrin bëhet përmes riprodhimit, përpjekjet njerëzore për të zgjedhur partnerin, martesa

dhe funksioni i prindit janë jashtëzakonisht të rëndësishme. Sociobiologjia parashikon se

njerëzit do të kryejnë ato sjellje që do ti ndihmojnë ata gjenetikisht.

Sjellja e njerëzve është e motivuar themelisht nga egoizmi. Edhe njerëzit nuk martohen e

nuk bëjnë fëmijë, ata do të bëjnë përpjekje për ti transmetuar genet e tyre në gjeneratën

tjetër. Çdo fëmijë mbart 50% të geneve të një personi, ndërsa çdo nip a mbesë mbart

25% të tyre. Kështu nëse një person arrin ta shtyjë vëllanë ose motrën të ketë dy fëmijë,

kjo gjenetikisht konsiderohet njësoj sikur ai të kishte dy fëmijë.

Në martesë dhe në zgjedhjen e partnerit meshkujt dhe femrat kanë strategji të ndryshme

riprodhimi. Sipas kësaj teorie gjëja më e keqe për një mashkull do të ishte nëse partnerja

e tij do të ngelej shtatzënë me një mashkull tjetër. Pse? Sepse pasardhësi biologjikisht

nuk do të ishte i tij. Kështu meshkujve iu duhen të paktën 9 muaj bashkëjetesë për të qenë

të sigurtë që shtatzënia nuk është shkaktuar nga dikush tjetër. Një femër nga ana tjetër

kërkon dikë që të kujdeset për të (dhe foshnjën) e ti përkushtohet. Ajo do mbrojtje, kështu

që ajo është në kërkim të një mashkulli me pozitë, pushtet dhe pasuri.

_ Cili partner është më i madh kur bëhet martesa? Teoria sociobiologjike do të

parashikonte: mashkulli, përderisa ai piqet dy vjet më vonë se femra, përderisa për të

vënë pasuri duhet kohë, përderisa ai duhet të jetë i aftë të mbrojë gruan. Sipas një

studimi kur martohen burrat ka të ngjarë të jenë dy vjet më të mëdhenj se gratë.

_ Kur martohen për herë të parë me cilët prindër bashkëjeton çifti? Ata shpesh jetojnë

me prindërit e burrit, në mënyrë që prindërit e tij të kujdesen për gruan. Kur ata dalin

shëtitje dhe qëllon të kenë fëmijë të vogël, nëna e cilit prej bashkëshortëve vjen për të

ndihmuar? Vjehrra, sepse vetëm ajo është gjyshja absolutisht e sigurtë se fëmija është

nipi i saj.

_ Pse njerëzit i japin rëndësi pasjes së fëmijëve? Një arsye e rëndësishme është presioni

prindëror. Prind i suksesshëm është ai që bëhet gjysh, përderisa kjo gjë e siguron atë

se genet do të përjetësohen në brezat e ardhshëm.

_ Dhe më në fund, pse prindërit sakrifikojnë për fëmijët e tyre? Sepse fëmijët bartin

genet e tyre në brezin tjetër.

Sociobiologët ende nuk kanë patur kohë të mjaftueshme për të vërtetuar parashikimet e

tyre. Kështu ata do të duhet të presin para se të mund të nxjerrin konkluzione të bazuara.

Teoria motivacionale e Freud.

Përveç teorisë mbi instinktin e jetës dhe të vdekjes (që do të shqyrtohet në kapitullin për

personalitetin), Frojdi bën të ditur se instinktet kanë katër karakteristika: burimin, forcën

shtytëse, qëllimin dhe objektin. Burimi i instinktit është nevoja trupore që aktivizon

motivacionin. Forca shtytëse është intensiteti ose fuqia e motivacionit. Qëllimi i instinktit

është kënaqsia, e cila arrihet duke pakësuar nevojën trupore. Objekti i instinktit është

mjeti me të cilin plotësohet nevoja.

P.sh: ne mund të jemi të uritur (burim) dhe të motivuar për të ngrënë (forca shtytëse). Ne

mund ta pakësojmë urinë me ushqim (qëllimi) dhe kështu hamë (objekti). Teoria e Frojdit

është kritikuar sepse përpiqet të shpjegojë atë që porsa ka ndodhur dhe jo të shpjegojë

sjelljen. Megjithatë kjo teori ka shërbyer si model i hershëm i konceptit impuls.

Teoria e impulsit.

Termi impuls u përdor për herë të parë për të përshkruar forcat e brendshme që na shtyjnë

të bëjmë diçka. Ai argumentoi se impulse të ndryshme motivojnë sjellje të ndryshme.

P.sh: impulsi i urisë motivon të ngrënët dhe impulsi i etjes motivon të pirët.

Karakteristikat e impulseve janë: drejtimi, intensiteti dhe qëndrueshmëria apo

këmbëngulja (të cilat i kemi përkufizuar më sipër). Koncepti i impulsit shpesh lidhet me

procesin e homeostazës.

Homeostaza. Nëse e fshihni urinë do të vini re se ajo shfaqet periodikisht (tre apo katër

herë në ditë). Kur ndodh kështu uria çon në një sjellje të veçantë (ngrënien) e cila e shuan

atë. Pasi arrihet qëllimi i të ngrënit për disa kohë nuk jeni më të motivuar nga uria. Motivi

i urisë ndjek një cikël që shpjegon konceptin e homeostazës. Ky koncept u paraqit nga

Cannon në vitin 1939 për të shpjeguar sesi proceset e brendshme trupore mbahen në një

gjendje të qëndrueshme ekuilibri. Shembulli më i lehtë i mekanizmit homeostatik është

temperatura. Ne mund ta gradojmë termostatin e shtëpisë në 70°C. Kur temperatura bie

nën 70°C sistemi takohet. Po ashtu kur temperatura e trupit tonë ngrihet, ne djersijmë që

ta ftohim trupin tonë dhe kur temperatura e trupit bie ne dridhemi për ta ngrohur atë.

Sa herë që ndodh një shmangje nga homeostaza, krijohet një nevojë biologjike. Kjo

nevojë që shpesh vjen për shkak të mungesave, krijon një nxitje psikologjike apo një

impuls. Impulsi siguron energjinë për sjelljen që synon qëllimin. Kjo gjë rivendos

homeostazën dhe kështu pakëson impulsin. Ky cikël i homeostazës përsëritet vazhdimisht

dhe individi ruan ekuilibrin e brendshëm.

Teoritë e shtysës.

Në kundërshtim me teorinë që e trajton motivacionin si një impuls të brendshëm tërheqës,

psiokologët kanë propozuar gjithashtu edhe një teori shtytëse. Sipas kësaj teorie,

ngacmues të jashtëm, të quajtur shtysa e shtyjnë individin drejt disa qëllimeve. Disa herë

nuk është ndalimi ai që shkakton nevojën biologjike, e cila sjell si pasojë një impuls

psikologjik për të rivendosur homeostazën. Për më tepër ne jemi të motivuar nga

ngacmues të jashtëm, që quhen shtysa e që na shtyjnë drejt disa qëllimeve. P.sh: ju mund

të tundoheni të hani një ëmbëlsirë edhe kur jeni të ngopur pas një darke të bollshme.

Shtysat janë objekte apo ngjarje të mjedisit që motivojnë individin në mungesë të një

nevoje të dukshme biologjike: ju nuk kishit nevojë për ëmbëlsirën, megjithatë ju ishit të

motivuar për ta ngrënë. Shtysat mund të jenë pozitive apo negative. Ne jemi të motivuar

të presim disa shtysa pozitive dhe po ashtu të motivuar të shmangim shtysat negative.

Teoria e nivelit të nxitshmërisë.

Teoria e motivacionit e nivelit të nxitshmërisë e vë theksin në nivelin e energjisë së

nevojshnme për të rregulluar nxitshmërinë tonë të përgjithshme. Disa herë ne kemi

nevojë të rrisim nivelin e nxitshmërisë me anë të të ecurit, soditjes, të ndjerit ose me

sjellje të tjera aktive ndijore. Herë të tjera ne mund të kemi nxitshmëri të lartë dhe nevojë

për ta ulur nivelin e saj me anë të gjumit, pushimit apo duke u marrë me forma të tjera

qetësimi.

Teoria e nivelit të nxitshmërisë e sheh njeriun si një të tërë dhe shpall se për të kuptuar

sjelljen e tij ne duhet të studiojmë sesi e rregullon ai nivelin e vet të nxitshmërisë. Parimi

themelor i teorisë motivacionale të nivelit të nxitshmërisë është se nxitshmëria kryhet

brenda një kontinuumi (ndryshueshmëria rrjedhëse e një fenomeni brenda një intervali)

nga nivele shumë të ulta (si p.sh: në gjumë) e deri në nivele shumë të larta (gjatë ankthit

apo emocioneve të forta). Sjellja motivohet atëherë kur ndyshon niveli i nxitshmërisë dhe

ky nivel mesatar i nxitshmërisë krijon adaptim më efikas sjellor.

Motivet biologjike.

Motivet biologjike kanë një bazë të përcaktuar fiziologjikisht. Këto motive janë

biologjikisht të domosdoshme për mbijetesën e individit dhe species. Ato përfshijnë

urinë, etjen, rregullimin e temperaturës trupore, shmangjen e dhimbjes dhe dëshirën

seksuale.

Ushqimi, uji dhe një temperaturë e caktuar janë gjithnjë të domosdoshëm për të qenë

gjallë. Përpjekjet tona për ti plotësuar këto nevoja janë të ngjashme me impulset për tu

ngopur me ajër, për të kryer jashtëqitjen, për të fjetur e për të shmangur dhimbjen.

Mosplotësimi i këtyre nevojave bën që impulsi të bëhet më i fortë. Sa më e madhe të jetë

koha kur një organizmi i ka munguar ushqimi, aq më aktiv bëhet ai në kërkim të tij (në

një moment të caktuar mungesa e ushqimit bën që organizmi të fillojë ngadalësimin e

veprimtarisë).

Papërsëritshmëria e impulsit seksual. Nevoja seksuale, ndryshe nga disa nevoja të tjera

është e papërsëritshme. Megjithëse seksi është klasifikuar si një impuls biologjik,

mosplotësimi i tij nuk i rrezikon individit jetën dhe ai nuk aktivizohet përmes ndalimit.

Megjithëse seksi është i domosdoshëm për mbijetesën e llojit, jeta e një individi-anëtar i

këtij lloji nuk kërcënohet nga mungesa e aktivitetit seksual. Impulsi seksual është

krejtësisht i pavarur nga sasia e mungesës seksuale, megjithëse mashkulli nuk ka dëshirë

seksuale për një kohë të shkurtër pës ejakulacionit dhe megjithëse të dy sekset mund ta

ndërpresin aktivitetin seksual pasi të jenë konsumuar tërësisht. Në stimulimin apo

frenimin e motivacionit të njerëzve për aktivitet seksual aktivizohen faktorë të

rëndësishëm psikologjikë. Një ndryshim tjetër i seksit nga impulset e tjera biologjike

është se individët e kërkojnë aktivisht nxitshmërinë seksuale sepse çdo rritje e impulsit

është shpërblyese në vetvete. Edhe kafshët, edhe njerëzit e konsiderojnë shpërblim

nxitshmërinë seksuale edhe kur nuk ka konsumim seksual dhe megjithëse konsumi

shkakton vetëm kënaqsi momentare.

Motivet stimuluese

Kërkimi dhe kurioziteti. Njohja e mjedisit ku jetojmë me të mirat e me të keqijat e veta,

ka shumë rëndësi. Motivi i kuriozitetit na shtyn të kërkojmë të renë dhe kompleksitetin

dhe pa ndonjë motivacion tjetër të dukshëm ne kërkojmë dhe eksplorojmë mjedise të reja.

Kurioziteti dhe kërkimi (eksplorimi) vihen re shpesh tek bebet. Ato parapëlqejnë të

sodisin më shumë modelet komplekse sesa ato të thjeshta. Bebet janë në kërkim të

vahdueshëm të mjedisit të vet duke prekur, soditur, dëgjuar dhe shijuar. Ndërsa rritemi,

ne kërkojmë në mjedisin tonë gjithnjë e më shumë gjëra të reja e komplekse. Në të

njëjtën situatë ne e humbasim gradualisht interesin dhe parapëlqejmë shtimin e

elementeve të reja, megjithëse jo njëherësh tek shumë prej tyre. Fëmijët e vegjël mund të

luajnë me orë të tëra me lodra shumë të thjeshta, por vëllezërit dhe motrat e tyre më të

mëdhenj kërkojnë lodra më të detajuara (dhe sigurisht më të shtrenjta).

Motivacioni i brenshëm dhe i jashtëm. Mund të thoshim se ne veprojmë për dy arsye

kryesore: sepse veprimet që bëjmë janë të këndshme dhe argëtuese (motivacioni i

brendshëm) ose sepse ato veprime na çojnë drejt gjërash që i duam (motivacion i

jashtëm). Kjo mund ta përshkruante ndryshimin midis punës dhe lojës. Ju mund të lexoni

tekstin sepse thellë-thellë ai ju pëlqen (motivacioni i brendshëm), ose ju mund ta lexoni

atë për të marrë një notë të mirë (motivacion i jashtëm). Ose ka shumë mundësi që të

veproni për të dyja së bashku.

Motivet e mësuara sociale

Motivet e mësuara sociale përcaktohen kryesisht nga të mësuarit dhe kanë lidhje me

përvojat sociale.

Ecja përpara (suksesi, karriera) – psikologët që studiojnë motivet e mësuara i kanë

kushtuar një vëmendje të konsiderueshme nevojës për të ecur përpara, dëshirës për të

kryer diçka me cilësi të mirë apo dëshirës për të qenë i suksesshëm. Brenda disa kufijve

të caktuar nevoja për të ecur përpara nuk është e lidhur fort me aftësinë. Por njerëzit që

kapin sasi të mëdha pikësh në testet për nevojën për të ecur përpara kanë prirje të dalin

më mirë në testet verbale dhe matematikore dhe të marrin nota të mira në shkollë. Ata që

përjetojnë një nevojë të mprehtë për të ecur përpara shpesh kanë prindër që e kërkojnë

dhe e shpërblejnë pavarësinë e tyre që në vitin e dytë të jetës. P.sh: ata nxiten që kur janë

fëmijë të shkojnë vetë në shtrat, të argëtohen vetë dhe ti zgjedhin vetë veshjet e veta. Këta

njerëz ishin të prirur gjithashtu për të ndjerë përgjegjësi personale për sjelljen e vet dhe

për të parapëlqyer situatat në të cilat merrnin vlerësim për atë që kishin realizuar. Ata

kishin gjithashtu prirjen të ishin novatorë në mënyrën e zgjidhjes së problemeve.

Frika nga mossuksesi – studimet tregojnë se njerëzit që zënë pak pikë në testet e nevojës

për të ecur përpara e për sukses, priren gjithashtu të kenë frikë të madhe nga dështimi

(mossuksesi). Kur ata janë të lirë të zgjedhin qëllimet, pjesa me nevojë më të vogël për të

ecur përpara dhe me frikë më të madhe nga dështimi mund të zgjedhë ose qëllime shumë

të lehta (kështu shmang dështimin) ose shumë të vështira (kështu shmang akuzat për

dështim). Njerëzit me motive të larta për të ecur përpara dhe që kanë vetëm pak frikë nga

dështimi priren të zgjedhin qëllime vërtet sfiduese me të cilat ata rrezikojnë të dështojnë,

por kanë gjithashtu edhe shancin për ta arritur qëllimin.

Pushteti – nevoja për pushtet është dëshirë për kontroll dhe për të ushtruar ndikim.

Pushteti është vetëm njëra nga mënyrat me të cilat ne mund të ndikojmë mbi të tjerët kur

duam diçka prej tyre. Njerëzit me motiv të fortë për pushtet kanë vështirësi për të krijuar

marrdhënie të afërta shoqërore, sepse ata përpiqen të kontrollojnë marrdhënien. Ata

priren gjithashtu të rrezikojnë, të pinë më shpesh alkool dhe të sillen më të shkujdesur se

ata që nevojën për pushtet e kanë më të dobët.

Studimet e tjera tregojnë se njerëzit me nevojë më të madhe për pushtet mund të jenë

shumë të suksesshëm në jetë. Ata bëhen udhëheqës dhe janë të aftë të ushtrojnë ndikim

për të realizuar atë që duan. McClelland vuri në dukje se udhëheqësi nuk është

domosdoshmërisht edhe diktator. Udhëheqësit e suksesshëm janë të aftë ti bëjnë të tjerët

të ndjehen të rëndësishëm dhe shpesh iu hyjnë profesioneve të tilla ku mund të dallojnë

nga të tjerët. Motivi për pushtet ka prirje të veprojë njësoj si për burrat dhe për gratë.

Megjithatë shprehja e këtij motivi mund të jetë e ndryshme, për shkak të ndryshimeve në

ato që priten nga rolet seksuale. Burrat me një nevojë të madhe për pushtet priren të

zihen, të luajnë bixhoz, të rrezikojnë, ndërsa gratë priren të shfaqin një sjellje më të

përgjegjshme sociale (të tillë si vendimi dhe veprimi i duhur). Shumica e studimeve bëjnë

të ditur se motivi për pushtet është një tipar krejt i qëndrueshëm i personalitetit, i cili

është mësuar që herët dhe shprehet në lloj-lloj situatash.

Motivi i atashimit.

Njeriu e shpeh nevojën e vet për atashim duke kërkuar dhe formuar lidhje me njerëz të

tjerë dhe duke punuar që të pranohet dhe ti përkasë grupeve të njerëzve. Kjo përvojë

është edhe tipar i personalitetit dhe motiv. Si tipar i personalitetit atashimi mbetet

konstant gjatë gjithë jetës së individit. Si motiv brenda individit atashimi është një

gjendje që nxitet ose jo në situata të caktuara. Individët me motiv të fortë atashimi mund

të shihen më së shumti duke qëndruar me njerëz të tjerë. Ata janë më shumë të prirur të

gjenden në bashkëveprim me të tjerët, sesa ata që këtë motiv e kanë të dobët. Ata

gjithashtu kanë prirje të shmangin garën dhe konfliktin dhe prandaj nuk arrijnë shpesh të

zënë pozita drejtuese. Disa studime bëjnë të ditur se njerëzit me nevojë shumë të lartë për

atashim janë më pak të shquar, kanë më shumë ankthe për marrdhëniet shoqërore dhe i

frikëson mosmiratimi i të tjerëve. Këta individë priren që edhe nevojën për miratim social

ta kenë më të lartë. Por të dhënat tregojnë gjithashtu se shpesh njerëzit që duken më të

pavarur janë ata që kanë pasur në fëmijërinë e tyre mbështetjen më të madhe sociale.

Sjellja njerëzore është jashtëzakonisht komplekse dhe prandaj nuk është shumë e vështirë

të kuptohet arsyeja pse secila nga teoritë e motivacionit më vete nuk mund të shpjegojë

gjithçka ne bëjmë.


psikologji pytje dhe pergjigje, test psikologji, teste psikologjike, psikologji mjekesore, psikologjia mjekesore, mjekesi psikologji, shkenca e psikologjise, efekte paranormale,

Teoritë e harresës

Teoritë e harresës

Ndonjëherë ne kujtojmë gjëra që na kanë ndodhur kur kemi qenë fëmijë, ndërsa herë të

tjera harrojmë gjëra që na kanë ndodhur dje. A janë kujtimet të përhershme apo kanë

prirjen të zbehen me kalimin e kohës? Dhe nëse kujtimet janë të përhershme, pse nuk

mundemi të përdorim informacionin që na nevojitet atëherë kur duam? Harresa ka të bëjë

me humbjen e dukshme të kujtesës. Ka disa teori kryesore për harresën, si dekompozimi,

interferenca dhe harresa e motivuar.

Prishja (dekompozimi) – sipas teorisë tradicionale përshtypjet shqisore dhe njohuritë e

fituara lënë gjurmë në kujtesë, të cilat me kalimin e kohës zbehen apo prishen për shkak

të mospërdorimit. Kjo është një teori praktike dhe besohet nga shumë njerëz. Por ka

shumë pak dëshmi eksperimentale se kjo prishje ndodh me kujtimet tona në KAGJ. Ne

dimë se kemi prirjen ti harrojmë gjërat me kalimin e kohës, por jo të gjitha kujtimet

zbehen. Ne mund të kujtojmë sot ndonjë fakt që nuk mund të kujtonim dje. Prishja mund

të ndodhë në kujtesën afatshkurtër, ku informacioni zhduket për 30’ nëse nuk përsëritet,

por kjo nuk ndodh në kujtesën afatgjatë.

Interferenca (ndërhyrja) – shumica e psikologëve sot besojnë se kur informacioni kodohet

ashtu siç duhet dhe kur depozitohet në KAGJ, atëherë ai bëhet pak a shumë i përhershëm.

Arsyeja pse ne nuk mund ta riprodhojmë informacionin jo njëherë, por njëherë tjetër

është për shkak të ndërhyrjes së informacioneve të tjera që kemi përvetësuar. Ndërhyrja

mund të shkaktohet nga informacione të përvetsuara më parë (ndërhyrje proaktive) ose

më pas (ndërhyrje retroaktive) informacionit për të cilin bëhet fjalë. Ndërsa dekompozimi

është një problem depozitimi, ndërhyrja është një problem riprodhimi. Në ndërhyrjen

proaktive informacioni që ke mësuar më parë ndërhyn në riprodhimin e informacionit që

është mësuar më vonë. P.sh: nëse dini frëngjisht dhe nisni të mësoni spanjisht, ndoshta do

ta keni të vështirë të mësoni fjalët e reja në spanjisht, sepse njohuritë në frëngjisht

ndërhyjnë në të kujtuarit e fjalëve korresponduese spanjolle. Në ndërhyrjen retroaktive

informacioni i sapomësuar ndërhyn në të kujtuarit e materialeve të mësuara më parë. Pasi

të keni mësuar spanjishten, derisa ta zotëroni pak a shumë mirë, e ndërkohë ta keni lënë

mënjanë frëngjishten, do të shihni se po të përpiqeni të thoni një shprehje në frëngjisht,

do tu vijë më parë në mend përkthimi në spanjisht.

Harresa e motivuar (represioni) – ky është një term i përdorur nga psikologët frojdianë

për procesin e të harruarit të diçkaje që na shkakton ankth. Megjithatë represioni është një

problem personaliteti që mund të çojë edhe në humbje kujtese. P.sh. ju harroni takimin

tek dentisti duke u marrë me shumë gjëra të tjera, sepse tmerroheni nga mbushja e

dhëmballës.

Metakujtesa

Metakujtesa

Metakujtesa është njohja e aftësisë së kujtesës sonë. Njerëzit duket se kanë një ide mjaft

të saktë në lidhje me aftësinë e tyre për ti mbajtur mend gjërat. Nëse dikush iu pyet nëse e

dini ditëlindjen e dikujt, nuk do t’iu duhet shumë kohë për të thënë se atë informacion

nuk e keni depozituar në kujtesë. Po kështu mund të thoni me siguri se e keni shumë më

të vështirë të mbani mend një listë me fjalë kineze, sesa një listë me fjalë në gjuhën tuaj.

Metakujtesa ka të bëjë me faktin sesa dinë njerëzit për sistemet e tyre të kujtesës dhe me

sa saktësi munden ata të parashikojnë shkallën e vështirësisë së një detyre që lidhet me

kujtesën.

KUJTESA

KUJTESA

Ç’është kujtesa? Cili është ndryshimi midis të mësuarit dhe kujtesës?

Në fakt këto dy terma nuk dallohen lehtë nga njëri-tjetri. Për të mbajtur mend diçka në

fillim ajo duhet të mësohet, kurse mënyra e vetme për të provuar sesa është mësuar është

matja e asaj që mbahet mend.

Në temën mbi të mësuarit e përkufizuam të mësuarit si një ndryshim relativisht të

qëndrueshëm të sjelljeve ose aftësive të sjelljes, që vjen si rezultat i përvojës. Kështu të

mësuarit mund të mendohet si marrja e një informacioni të ri apo shprehive të reja.

Kujtesa ka të bëjë me depozitimin e informacionit që mësohet, në mënyrë që ai të mund

të merret dhe të përdoret më vonë. Procesi i kujtesës koincidon me proceset e:

1. perceptimit (perceptimi i stimujve që mësohen),

2. të mësuarit (njohja e lidhjeve midis stimujve)

3. ndërgjegjes (të qenit i ndërgjegjshëm për një informacion të caktuar, në një kohë të

caktuar).

Me qëllim që të mbahet mend diçka një personi i duhet të përfitojë (ose të mësojë)

sjelljen (ose informacionin), ta ruajë atë derisa ti nevojitet dhe më pas të jetë në gjendje ta

verë atë në përdorim. Ruajtja matet duke i kërkuar personit të përdorë informacionin e

mësuar më parë. Harresa apo humbja e ruajtjes është pjesa e të mësuarit fillestar që nuk

mund të riprodhohet e të përdoret.

Kanë qenë të shumta përpjekjet për të përshkruar fazat në të cilat kalojnë kujtimet tona

ndërsa depozitohen. James e shikonte kujtesën primare si pjesë të ndërgjegjes sonë të

vetëdijshme dhe kujtesën dytësore si pjesë të mendjes, në të cilën njohuritë depozitohen

derisa të dalë nevoja për tu sjellë sërisht në ndërgjegje.

Kujtimet tona përbëhen nga tre lloje të dallueshme informacioni: personal, i përgjithshëm

dhe shprehitë. Informacioni i përgjithshëm përfshin njohuri të përgjithshme që i kemi

fituar jashtë përvojave të veçanta (qëndrimi ynë ndaj shkollës, njohuritë për videot, fjalori

ynë), informacioni i shprehive përfshin aftësitë e sjelljes dhe ato të sjelljes (dhënia e

biçikletës, zgjidhja e një fjalëkryqi).

Proceset e kujtesës.

Nëse dikush do t’u pyeste cili është autori i librit që po lexoni, ju mund ti jepnit një nga

këto tre përgjigje: ‘S’e kam mësuar ndonjëherë’, ‘E harrova fare’, ‘S’më kujtohet mirë’.

Këto tre përgjigje i korrenspondojnë në vija të trasha tre përbërësve bazë të sistemit tonë

të kujtesës: kodimi, depozitimi dhe riprodhimi.

Hapi i parë është kodimi – procesi i futjes së informacionit në sistemin tonë të kujtesës.

Nëse së pari nuk e mësojmë apo provojmë diçka, më vonë nuk kemi sesi të jemi në

gjendje ta mbajmë mend. Stimujt që përcaktojmë apo për të cilët jemi të ndërgjegjshëm

duhet të transformohen në një farë mënyre në të dhëna që mund të depozitohen në

‘bankat’ e kujtesës së trurit tonë. Në thelb kodimi është procesi me anë të të cilit sistemi

nervor krijon një përfaqsim të stimujve që ne perceptojmë.

Ka një numër faktorësh që ndikojnë në efektivitetin e procesit të kodimit. Neve na duhet

të përcaktojmë ngjarjen dhe ti kushtojmë vëmendje karakteristikave të saj. Për të mbajtur

mend ne duhet të jemi të motivuar dhe informacioni duhet të jetë i kuptimshëm ose të jetë

i lidhur me jetën tonë. Dhe nëse ne e praktikojmë apo bëjmë prova probabiliteti për ta

mbajtur mend informacionin rritet në mënyrë të ndjeshme.

Pasi informacioni është koduar, ose futur në kujtesën tonë, neve na duhet ta depozitojmë

atë. Hapi i dytë, depozitimi – është procesi që e mban informacionin në sistemin e

kujtesës për një farë kohe. Procesi i kodimit dhe depozitimit nuk dallohen lehtë, sepse

varen reciprokisht nga njëri-tjetri. Kujtesa jonë është një proces dinamik, që ndryshon

vazhdimisht për ti krijuar vend informacionit të ri. Sot besohet se ekzistojnë tre depozita

të veçanta të kujtesës: depozita e kujtesës shqisore, kujtesës afatshkurtër dhe afatgjatë –

kujtimet kalojnë nëpër të tre depozitat.

Hapi i tretë në procesin e kujtesës është riprodhimi – nxjerrja e informacionit nga sistemi

i kujtesës. Ne nuk dimë se ç’kemi depozituar deri në momentin që nxjerrim

informacionin. Ndonjëherë informacioni depozitohet me saktësi, por nuk mund të

riprodhohet në një çast të caktuar. (Kur keni bërë provime, a ju janë kujtuar të gjitha?).

Përgjigjet e provimit janë në kujtesën tuaj, por keni vështirësi në riprodhimin e tyre.

Suksesi i riprodhimit është sigurisht i lidhur ngushtë me efektivitetin e kodimit dhe

depozitimit. Për këtë arsye dallimi midis këtyre proceseve nuk është shumë i qartë.

Depozitimi i informacionit

Kujtesa shqisore

Një ngacmues (stimul) nga mjedisi rrethues vazhdon të veprojë për një kohë të shkurtër

mbi sistemin tonë perceptues edhe pasi të jetë ndërprerë. P.sh. kur fotografi përdor blicin

vazhdojmë të shikojmë dritë edhe më pas (megjithëse blici nuk përdoret më).

Vazhdimësia perceptuese e një ngacmuesi pas ndërprerjes së tij në mjedisin rrethues

quhet gjurma e stimulit.

Kujtesa shqisore quhet depozita e kujtesës ku futet së pari informacioni shqisor.

Informacioni në formën e gjurmës së stimulit në kujtesën shqisore është relativisht i

përpunuar dhe pret të përpunohet më tej.

Kujtesa shqisore ka disa karakteristika të rëndësishme që e dallojnë nga depozitat e tjera

të kujtesës:

_ Informacioni në kujtesën shqisore është pak a shumë një përfaqësim i saktë i stimujve

të mjedisit, por është i papërpunuar.

_ Kujtesa shqisore ka një kapacitet shumë të madh.

_ Kujtimet i mban vetëm për një kohë të shkurtër, më pak se një sekondë.

Kujtesa ikonike – kujtesa shqisore pamore, pra vazhdimi i shkurtër i stimujve pamorë,

quhet kujtesë ikonike. Ikona është një perceptim pamor i përcaktuar, si psh: kujtesa jonë

për një shkronjë a fjalë menjëherë pasi e kemi parë atë.

Kujtesa jehonë – vazhdim i shkurtër i stimulit dëgjimor, pasi tingulli vetë ka pushuar së

vepruari.

Kujtesa afatshkurtër.

Informacioni vendoset në kujtesën afatshkurtër (KASH) kur individi e vë re një stimul.

Ka disa terma që përdoren për këtë fazë të kujtesës, si kujtesë pune, kujtesë çasti, kujtesë

aktive apo kujtesë parësore. Në thelb KASH është vendi ku mbajmë informacionin për të

cilin jemi të ndërgjegjshëm në një moment të caktuar. Na një farë mënyre ajo është

ndërgjegjja jonë dhe ka rëndësi për një shumëllojshmëri detyrash si për të menduarit, të

lexuarit, të folurit dhe për zgjidhjen e problemeve. KASH përdoret kur duam të mbajmë

mend një numër telefoni që sapo e kemi parë në numerator apo kur vendosim çfarë do të

blejmë në dyqanin e ushqimeve. Ndryshe nga kujtesa shqisore, KASH ka kapacitet

shumë të kufizuar, në rreth 7 pjesë informacioni. Kohëzgjatja është rreth 30’, para se ky

informacion të humbasë. Gjithashtu ndryshe nga depozita shqisore, informacioni në

KASH mund të mbahet më gjatë nëse e përsërisim vazhdimisht.

Kodimi në KASH. Kodimi ka të bëjë me vendosjen e informacionit në sistemin e

kujtesës. A e kodojmë në kujtesë çdo gjë që shohim? Stimuj të shumtë i bombardojnë

shqisat tona dhe neve na duhet të përdorim njohjen e modeleve dhe vëmendjen selektive

për të mënjanuar informacionin pa lidhje dhe për t’u përqëndruar në stimujt e

rëndësishëm. Ne kemi prirjen të mbajmë mend ato informacione për të cilat jemi të

interesuar dhe që jemi të motivuar për ti mësuar. P.sh: nga një libër ne mbajmë mend

gjërat praktike apo informacionet interesante.

Dy faktorë shumë të rëndësishëm në kodimin e informacionit janë kuptimshmëria dhe

grupimi. Kuptimshmëria është vlera informative e materialit. Një material me

kuptimshmëri të lartë kodohet më lehtë se një material me kuptimshmëri të ulët.

Përpiquni ti thoni shkronjat e mëposhtme sipas rradhës: Q-ENT-ËPA-NËM-ACE-N. A i

mbani dot mend? Ky varg shkronjash ka shumë pak kuptim për ju. Megjithatë ne mund ta

shtojmë ndjeshëm kuptimshmërinë e këtyre shkronjave duke bërë rigrupimin e tyre:

QENTË-PANË-MACEN. Kësaj here nuk duhet të keni asnjë vështirësi për të mbajtur

mend shkronjat, sepse ato janë renditur në mënyrë të tillë që kanë kuptim për ju.

Një arsye tjetër pse patët sukses herën e dytë është fenomeni i quajtur grupim. Ky është

proces kodimi me kombinim stimujsh. Është vërejtur se aftësia e njeriut për të mbajtur

mend informacionin e paraqitur është e kufizuar në rreth shtatë informacione. Grupimi na

ndihmon të përmirësojmë kujtesën, sepse çdo grup mund të përmbajë më shumë

informacion.

Çfarë kodi përdoret në kujtesën afatshkurtër? Studimet tregojnë se ka më shumë të ngjarë

të përdorim një kod dëgjimor për të depozituar një informacion, përsa i përket mënyrës

sesi ai tingëllon. Mundësia më e madhe është ta përsërisim informacionin vazhdimisht

dhe duke përsëritur mënyrën sesi ai tingëllon e depozitojmë në KASH. Disa individë janë

në gjendje të përdorin kodin pamor në kujtesën afatshkurtër.

Përsëritja

Ka një mënyrë për ta mbajtur informacionin në KASH për një kohë shumë më të gjatë,

dhe kjo mënyrë është përsëritja. Ajo mund të marrë dy forma: përsëritja për mbajtjen

mend të informacionit në kujtesë dhe për përpunim. Përsëritja për mbajtjen mend të

informacionit është thjesht një rithënie e vazhdueshme e materiali, pa menduar për të.

Përsëritja për përpunimin e informacionit ka të bëjë me të menduarit në kuptimin e

materialit dhe përpjekja për të krijuar lidhje me informacionin që tashmë gjendet në

kujtesën tonë. Kjo është shumë më efektive sepse ka një nivel të thellë përpunimi.

Kujtesa afatgjatë.

Përmes përsëritjes përpunuese njeriu është në gjendje të kodojë informacionin, në mënyrë

që ai të hyjë në kujtesën afatgjatë (KAGJ). Kyçi për kodimin në kujtesën afatgjatë është

organizimi i materialit në mënyrë që ai të ketë kuptim. Në një kuptim KAGJ mishëron

anët më të mira të depozitave shqisore dhe afatshkurtra, kapaciteti i saj është pothuaj i

pakufizuar për sa i përket sasisë së materialit që mund të depozitohet dhe kohëzgjatja e

saj duket se është relativisht e përhershme.

I lidhur ngushtë me përsëritjen për përpunimin e informacionit është koncepti i thellësisë

së përpunimit. Kjo ide nuk përfshin depozita të veçanta kujtese, perkundrazi ajo e

konsideron kujtesën si një njësi me nivele të ndryshme thellësie. Informacioni që nuk ka

lidhje apo që është i rastësishëm, nuk mbahet mend aq mirë sa informacioni që ka kuptim

ose të cilin subjekti është i interesuar ta mbajë mend. Materiali që ka kuptim mund të

përpunohet më në thellësi.

Përsëritja për mbajtjen

mend të informacionit

Ngacmuesi Riprodhimi

Mjedisor Vëmendja

Përsëritja për përpunimin

e informacionit

Riprodhimi i

informacionit

Skema për këtë teori të kujtesës na tregon se i gjithë informacioni hyrës në fillim kalon

përmes kujtesës shqisore (KSH), përpara se të hyjë në kujtesën afatshkurtër (KASH). Atje

ky informacion mund të mbahet përmes përsëritjes dhe/ose kodohet me sukses për

depozitim në kujtesën afatgjatë (KAGJ) ose harrohet.

Një lloj klasifikimi i kujtesës dallonte dy lloje KAGJ: kujtesën sematike dhe episodike.

Kujtesa episodike është një nënsistem i kujtesës semantike, dhe kujtesa semantike është

nënsistem i kujtesës proceduriale.

Kujtesa proceduriale është tipi më themelor i kujtesës dhe ka të bëjë me krijimin e

assocacioneve midis stimujve dhe përgjigjeve. Të mbash mend si ti japësh biçikletës, si të

hash gafore apo që u sëmure pasi hëngre sanduiç, janë shembuj të kujtesës proceduriale.

Kujtesa semantike ka një tipar shtesë. Ajo i lejon individit të krijojë modele në mjedisin

rrethues. Ndërsa kujtesa proceduriale na jep sjellje të dukshme, kujtesa semantike mund

të përfshijë aktivitete njohëse (kognitive). Njohuritë që përdorim në përvojën tonë të

përditshme “2+2=4” ‘Nata është e errët’ apo formimi i shumësit të emrave janë shembuj

të kujtesës semantike. Përdorimi i informacionit nga kujtesa bëhet në mënyrë automatike

dhe riprodhimi shpesh është përgjigjja e pyetjes “çfarë?”.

Kujtesa episodike është sistemi më i lartë i kujtesës dhe na jep tiparet shtesë të ruajtjes së

njohurive në lidhje me përvojat vetiake. Ndonjëherë e quajmë kujtesë autobiografike. Ajo

përfshin ngjarjet që kanë kuptim për ne personalisht. Të mbash mend që hëngre pulë për

darkë natën e kaluar, apo që pe një film me filan aktore javën që shkoi, janë shembuj të

kujtesës episodike. Ashtu si kujtesa semantike, kjo lloj kujtese ka të bëjë me aktivitete

njohëse, por riprodhimi i materialit i përgjigjet pyetjes “kur?” dhe “ku?”. Në rastin e

amnezisë njeriu mban mend akoma fakte të përgjithshme dhe është i aftë të kuptojë

(kujtesa semantike), por nuk mban mend informacione që lidhen me personin e tij

(kujtesa episodike). Kujtesa semantike mund të konsiderohet si fjalor, ndërsa kujtesa

episodike si ditar.

KSH KASH KAGJ

Herë pas herë ndodhin ngjarje aq të rëndësishme saqë ato lenë një përshtypje shumë të

gjallë në kujtesën episodike, ndaj dhe për këto ngjarje mund të merren shumë më tepër

hollësi se zakonisht. Kjo lloj kujtese quhet kujtesë blic.